![]() Foto: Hettie Scholtz |
|
Sêgoed van Mark Behr
“Ek het begin skryf toe ek sestien jaar oud was en wou brutaal eerlik in my skryfwerk wees. Ek glo vas skryf is een van die enigste maniere in die wêreld waarop ’n mens totaal eerlik kan wees.”
“Ek het agtergekom dat ek nie die waarheid kan skryf as ek net met woede skryf nie. In my eerste draft [van Die reuk van appels] het ek met meedoënlose woede vir blanke Suid-Afrika begin skryf – maar ek het gou besef dat ek net protes-literatuur skryf.”
“This sounds pretentious, but I think good writing is usually writing that is able to look at things from varied angles, which is what conflict analysis is about. Not to reduce things to either economics or ‘real politiek’ but to look also at religion, gender, language and history.”
“Poetry is where precision of language is the most celebrated.”
In 1995: “Ek dink nie ek het die geestelike vermoë om so ekonomies met taal (soos ’n digter) om te gaan nie. Digters het ’n hoër verbale IK as prosaskrywers. Hulle neem meer waar, en my hande is te vuil daarvoor. Ek lewe so vuil en sleg as moontlik en het nie genoeg insig of geduld om daardie presisie van waarneming aan te kweek nie.” (Beeld, 15 Mei 1995)
In 1995: “Vir my was skryf konfronterend, maar eerder eksistensieel as polities.” (Beeld, 15 Mei 1995)
“Afrikaans is ’n godsmooie taal met ’n wêreldklas-letterkunde.” (Beeld, 25 Oktober 2003)
“Ek hét al skaamte en skuld gevoel oor my politieke keuses en soms oor ek wit is, maar nog nooit omdat ek Afrikaans is nie. Om groepe mense of ’n taal tot verantwoording te roep – dit moet wel sporadies maar baie omsigtig gebeur – bevat die kiem van ’n nuwe outoritêre impuls. Buitendien, as ons na die groter prentjie kyk, is daar ’n taal op aarde wat tot meer verdriet gelei het as Engels?” (Beeld, 25 Oktober 2003)
“What I have discovered after years of traveling on four continents is that no other landscape communicates with my psycho-social memory like the landscapes of sub-Saharan Africa. I spend three to four months a year in Africa. My family is mostly there and certainly most of my most intimate friendships are there.”
Mark oor sy lewe: “By the measure of the majority world it is a very privileged life, but, like all lives it is also full of the daily fumbling of trying to be human, grappling with belonging, working to keep food on the table, trying to love well and be a better, healthier human being.”
“Oudword is verskriklik, veral vir gay mans met hul estetiese benadering tot die lewe. Ja, ek weet dis ’n veralgemening – heteroseksuele mans is net so gesteld op hul voorkoms – maar daar ís ’n element van waarheid in die stereotipe dat ons obsessief is oor hoe ons lyk. Tog voel veertig lígter as dertig, want saam met my hare het baie van my angs en ambisie verdwyn. In my vroeë dertigs het ek my beperkings leer ken, en nou voel ek ruimhartiger, onsigbaarder, meer verbeeldingryk. Ek lewe meer doelgerig en het ’n goeie sin vir self-ironie gekweek, én die vermoë om myself te vergewe. Ek verstaan nou hoekom Oscar Wilde gesê het Youth is wasted on the young.” (Die Burger, 17 Oktober 2003)
“Wanneer storie-vertel die dag nie meer plesier en vervulling bring nie, sal ek plotseling ophou skryf en weer ’n dosent of skuba-instrukteur word.”
“Daar’s ’n perverse romantisering van kunstenaars wat moet ly of swaarkry voor hulle kan skep of verstaan – iets soos: jou littekens vir ons vertroue ... Jy is tog mens voordat jy kunstenaar is en as ek geskend moet word om goeie stories te skryf, sal ek eerder die stories opoffer, of hoe?”
In 2000: “Maar ek skryf toenemend vir die plesier van die skeppingsproses, eerder as om iemand anders tevrede te stel en wil ek my nie veel steur aan kritici of openbare reaksie nie.”
Waar is Mark Behr op die oomblik ten opsigte van wie hy is? Tot waar het hy nou (in 2000) gekom met sy reise? “Soms met ’n skuifel, soms ’n huppel of ’n drafstap, gaan ons almal aan met soortgelyke uitdagings: verband afbetaal, of jy wil kinders hê, cope met bles word, of ’n verhouding laat werk, motor koop of openbare vervoer gebruik of jou werk geniet. Van kleins af wou ek die wêreld proe, en dit het ek. Genoeg om te weet hoe min én te veel smaak; ek het gereis, dwarsdeur my lewe, om die wêreld en ’n paar keer tot diep in die donkerte, maar altyd terug in die voue van die rooi hart.”
Oor “manlikheid”: “Soldaat-wees word deur baie sielkundiges as die uiterste manifestering van man-wees beskou. Ook vir baie gay mans – veral dié met ’n streng patriargale agtergrond – was die weermag destyds die ideale geleentheid hiervoor. Op een vlak is dit deel van die narratief van my eie jeug. ’n Mens kan jou kwalik indink dat my storie buitengewoon was. As ‘heimlik’ gay word jy in ’n heteroseksistiese milieu binne jou eie psige die vergestalting van skaamte – ’n objek of onmens sonder bestaansreg.
Ek moet egter byvoeg hoewel seksuele en geslagsvertwyfeling en – marginalisering in menige gay man se psige uitspeel, is die stryd om ’n sogenaamde man te wees, nie uniek aan ‘gay’ mans nie.
Sogenaamde heteroseksuele mans, emosioneel bygestaan en aangevuur deur heteroseksistiese of falliese vroue, faal ook chronies in hul strewe na ’n onbereikbare manlike ideaal. Mans se voortdurende mislukking om die man te wees wat niemand inderwaarheid kan wees nie, is waarskynlik een van die mees fundamentele oorsake van geweld wêreldwyd.” (Beeld, 7 Mei 2012)
“I teach literature and writing in ways that are deeply and profoundly informed by the activism I believe is a part of the best kinds of peace studies.” (Kroc Institute for International Peace Studies)
|
Gebore en getoë
Mark Carl Behr is op 19 Oktober 1963 in die distrik Olojorro, Arusha in die destydse Tanganjika, vandag Tanzanië, gebore. Sy familie was boere in die distrik. Met die deurvoering van president Julius Nyerere se Ujaama-beleid van Afrika-sosialisme in 1964 is die plase wat deur blanke boere besit is, genasionaliseer. Mark se familie het besluit om na Suid-Afrika te emigreer en in 1965 is hulle inderhaas en sonder ’n sent op hulle naam uit Tanganjika weg.
In Suid-Afrika het die familie hulle as Afrikaners geïdentifiseer en het die kinders van die Behr-gesin na Afrikaanse skole gegaan en aan die Nederduitse Gereformeerde Kerk behoort. Mark se pa het ’n wildbewaarder geword in die wildreservate in KwaZulu-Natal, waar Mark sy vroeë jeugjare deurgebring het. “Dit was soos ’n paradys,” vertel Mark aan Petra Quaedvlieg. “Ek kon gaan en staan waar ek wou en tussen die kameelperde en sebras loop. Ek was die enigste blanke kind en was gewoond aan baie aandag. Op my agtste verjaardag het ons na Durban verhuis. Dit was ’n nagmerrie. My pa het besluit om ’n besigheid te begin omdat hy in die wildreservaat te min betaal is. Maar hy het min sukses in die besigheidswêreld gehad, met die gevolg dat ons voortdurend moes verhuis, van die een huurhuis na ’n woonstel of omgekeerd, afhangende van hoe florerend sy besigheid was.
“Ek is na ’n christelike, nasionale skool waar absolute gehoorsaamheid en dissipline vereis word. Ek het ’n opstandige, ongehoorsame kind geword – astrant teenoor die onderwysers en my ouers. Terselfdertyd het ek baie van musiek en dans gehou en dit heerlik gevind om in ’n rok deur die kamer te dans. Aanvanklik het my ouers gedink dit is net ’n speletjie, maar rondom my tiende verjaardag het my belangstelling in die kunste vir hulle ’n bedreiging geword. My vader se angs dat ek dalk ‘anders’ kon wees, was so groot dat hy my geslaan en verneder het: ‘Kyk, hoe groot en sterk is jy! ’n Regte sportman! Waarom gedra jy jou soos ’n meisie?’ Hulle het selfs professionele hulp vir my gekry.”
Mark verduidelik aan Petra dat sy vader afkomstig was uit koloniale Oos-Afrika, waar die manne soms vir drie maande op ’n slag op safari gegaan het. Hulle het ruwe sport gedoen, erg gedrink en vele vroue gehad. Dit was geen geheim dat sy pa van die een bed na die ander gegaan het nie. “En daar het jy vir my, ’n twaalfjarige wat ballet wil doen! Dit het nie in die prentjie gepas nie. Veral omdat my ouers hulle bes gedoen het om goeie Afrikaners te wees. My pa se woede het voortgespruit uit frustrasie en onmag.
“Op my dertiende of veertiende verjaardag het ek besluit: ek gee oor; ek word die seun wat julle nog altyd wou gehad het. Ek was uitgeput. Ek het gedurende die tyd ook my seksualiteit ontdek en was verskriklik bang vir die betekenis daarvan. Binne ’n kort tyd het ek ’n modelkind geword. Ek het musiek gelos en begin rugby speel. Ek was ’n prefek en het fanaties meegedoen aan die weeklikse militêre oefenparades op skool. Intussen het ek swaargekry onder die wete dat ek nie soos die ander seuns tot die ryk middelklas behoort nie. Tuis was daar altyd die geldelike onsekerheid.”
Op tienjarige ouderdom is Mark vir twee jaar na die beroemde Drakensbergse Seunskoorskool (Drakensberg Boys’ Choir School), ’n privaat musiek-akademie in die Drakensberge van KwaZulu-Natal, waar hy ook lid van die koor was.
“Ek het grootgeword in die tyd toe Suid-Afrika se veilige takelwerk van Portugese kolonies – Mosambiek en Angola – in duie gestort het. Van 13-jarige leeftyd af moes ons kadette wees, leer skiet, bevele gehoorsaam en bevele uitskree. Ek het dié snert nogal maklik gesluk en was as dienspligtige vreeslik trots daarop om offisier in die Weermag te wees.”
Mark het aan Port Natal Hoërskool in Durban gematrikuleer.
Verdere studie en werk
Na sy skoolloopbaan is Mark, soos so baie ander blanke mans van sy ouderdom, opgeroep vir verpligte militêre diens in die Suid-Afrikaanse Weermag, waar hy deel was van die oorlog in Angola. Hy het aan Romi van der Merwe (Rooi Rose, 25 Augustus 1993) vertel dat om Angola toe te gaan, vir hom so maklik was soos om asem te haal.
Nadat hy klaar was met die Weermag, het hy nie geld gehad om universiteit toe te gaan nie. Hy het as verkoper gaan werk en het so geld gespaar. In 1986 skryf hy aan die Universiteit van Stellenbosch in as student in Engels en Politieke Wetenskap. Hy het net genoeg geld vir een jaar gehad.
Aan die einde van 1986 het sy oom met ’n voorstel na hom toe gekom. Hy het die opdrag gehad om te rapporteer oor die aktiwiteite van die studentevakbond NUSAS op Stellenbosch. “Ek was polities totaal oningelig. Ek het in die jaar na my diensplig vir die eerste keer gehoor wie Nelson Mandela is en wat die ANC is. In die leër was ‘swart’ gelykstaande aan ‘kommunis’. En ek het geëerd gevoel dat ’n kolonel my uitverkies het vir so ’n spesiale sending. So kon ek my bydrae lewer tot die voorkoming van ’n swart revolusie. En dan was dit ook die oplossing van my geldelike krisis. Ek wou advokaat of ’n dosent in Engels word,” het Mark verder aan Petra Quaedvlieg vertel.
Dit het ’n radikale ommekeer in sy lewe teweeggebring. “Ek het vir die eerste keer in kontak gekom met mense wat gesag in twyfel trek. En ek het begin om met ander oë na my eie opvoeding te kyk. En ek het vreeslik begin lees. Binne ’n jaar was ek oortuig daarvan dat ’n revolusie onvoorkombaar was en is ek tot nasionale voorsitter van NUSAS gekies. Daarna het ek nog vir drie jaar aangehou met my spioenasiewerk.
“Hoe sekerder ek geraak het dat ek moes ophou daarmee, hoe banger het ek geword dat ek ontmasker sou word. Met die prominente posisie in NUSAS het ek vir myself ’n strik gestel. Want as ek stop, sou die polisie my verraai, en sou my eie reputasie en dié van NUSAS aan skerwe lê. Dus het ek besluit om die informasie wat ek oorgedra het, te manipuleer en geen inligting oor te dra wat iemand kon kompromitteer nie.”
Dit het spoedig vir Mark duidelik geword dat die langtermynplan was om hom in kontak met die ANC te bring. “Dit was dus vir my ’n goeie rede om aktief te bly, want hoe meer ek myself ingewerk het as leier van ’n progressiewe Afrikanerbeweging, hoe nader sou ek aan my doel kom. Ek het dus die seën van die polisie gehad toe ek in 1989 met ’n groep studente na die ANC in Lusaka is.”
Die beweging het egter so vinnig gegroei dat die polisie besluit het genoeg is genoeg. Hulle het daarin geslaag om Mark op ’n geloofwaardige manier weg te kry van Stellenbosch af. Hulle het ’n skietinsident georkestreer sodat Mark kon sê dat dit te gevaarlik geword het – hy moes weg. Hy is voor ’n ultimatum gestel om saam te speel of hulle sou bekend maak dat hy gay is.
Die polisie het in elk geval hulle belofte verbreek en as gevolg daarvan het hy besluit om oor te loop na die ANC toe. Hy het gehoop dat die ANC sou sê hy moet in die openbaar bieg sodat hy met sy lewe kon aangaan, maar hulle wou hê dat hy moet aangaan met die spioenasie; dus het hy toe ’n dubbele agent geword. In 1991 is hy as agent van die ANC “ontslaan” weens die veranderde politieke omstandighede, maar die ANC het hom gevra om nie te erken dat hy ’n spioen was nie, aangesien dit die wankelrige toenaderingspogings tussen wit en swart in die wiele kon ry.
Gedurende sy universiteitsjare is Mark se eerste kreatiewe skryfwerk gepubliseer. Verskeie gedigte het in Die Stellenbosse Student verskyn. Hy was ook die eerste voorsitter van NUSAS wat lid van die Stellenbosse Studenteraad geword het.
Nadat hy sy BA-graad met Engels en Politieke Studies as hoofvakke verwerf het, het hy besluit om vir die BA Honneursgraad in Politieke Studies te studeer. Na ’n jaar by IDASA (Instituut vir ’n Demokratiese Suid-Afrika) het Mark ’n navorsingsgenoot en lektor aan die International Peace Research Institute in Oslo, Noorweë geword en het hy tussen Suid-Afrika, Europa en Amerika begin reis.
Hy het ingeskryf aan die Universiteit van Notre Dame in Amerika, waar hy onder Joseph Buttigies, die vertaler van Prison Notebooks van Antonio Gramsci, studeer het. Hierdie het hy grade in internasionale vredestudies (1993), die skryf van fiksie (1998) en Engelse letterkunde (2000) verwerf. In 1993, terwyl hy in Amerika was, het hy gesê: “Ek mis die huis, my ouers en my vriende baie. Wat ek presies gaan doen, sal ek eers kan vasstel ná afloop van gesprekke met mense wat die situasie in die land van nader ken. Alles sal afhang van waar ek my energie op die sinvolste manier kan gebruik – en daaroor wil ek nie eensydig besluit nie.”
In 1995 was Mark ’n dosent in Engels aan die Universiteit van Vista in Johannesburg en het hy vir twee maande elke jaar aan die Universiteit van Oslo in Noorweë klas gegee. In Johannesburg het hy in ’n ou huis in Brixton, wat hy reggemaak het, gewoon, waar hy ’n groot studeerkamer gehad het. Hy het aan Rachelle Greeff vertel: “Ek luister musiek terwyl ek skryf en blaai gedurig deur ou tekste vanaf Dostojefski en Enid Blyton tot Michel Foucault. Het al op dagga en cocaine probeer skryf, maar vind dit onmoontlik. My goeters moet net alles reg en goed georden rondom my wees.”
In 1993 het Mark die Afrikaanse letterkundige toneel betree met sy debuutroman, Die reuk van appels, wat deur Queillerie uitgegee is. Hy het dit in Afrikaans en Engels gelyk klaargemaak, maar met die redigering, die herskryf, die bakleiery met die uitgewers en ses of sewe konsepte het dit agtien maande tot twee jaar geneem. “Editing doen ek self; ek is te precious en senuagtig oor veral idees (eerder as taal) om ’n ander toe te laat om te vroetel. Dat ek self edit, beteken nie ek neem nie ander se raad ernstig op nie. Daar’s ’n paar opinies wat ek dalk nooit sal ignoreer nie,” het hy aan Rachelle Greeff vertel.
Die reuk van appels handel, volgens JC Kannemeyer in Die Suid-Afrikaan van Maart/April 1994, in die eerste plek oor tien dae in die lewe van die elfjarige Marnus wat saam met sy ouers aan die Valsbaaikus woon. “Marnus, wat as verteller optree, en sy boesemvriend Frikkie, se speletjies en kwajongstreke is egter op die periferie, want sentraal is Marnus se vererende liefde vir sy vader, ’n generaal in die Suid-Afrikaanse leër. Daar word ook aansienlik aandag bestee aan sy verhouding met sy moeder, ’n musiekonderwyseres en in haar jeug ’n sangeres van betreklike formaat. Marnus se suster Ilse speel ’n belangrike rol om ander waardes te beklemtoon, al bly sy meestal as ’n bron van irritasie vir hom op die agtergrond.”
“Teenoor die vertelling van 1973 staan die telkens skuinsgedrukte invoegings van die ervarings deur ’n latere Marnus as jong staandemag-offisier in ’n hopelose situasie gedurende die Angolese oorlog ná die beweerde debakel van Cuito Cuanavale,” skryf Wium van Zyl (Beeld, 14 November 1994). “Die skrywer bereik só ’n knap verteleffek. Ek beskou Die reuk van appels as ’n historiese roman met ’n kort tydsbestek. Dit is ’n debuut wat beïndruk, ’n boek wat ’n mens kan erváár. Behr slaag daarin om die krasheid van die nou al effens muwwe grensliteratuur sowel as die subtiele gewaarwording van ’n sensitiewe adolessent in een teks te huisves.”
Kannemeyer het verder geskryf: “Die reuk van appels met die volgehoue ironisering op die wysie van ’n kindervertelling is ’n genadelose afrekening met apartheid. Die ek-verteller sorg met sy onbevange, naïewe perspektief en die ligte aanslag dat die roman nie swaar word of in prekerigheid ontaard nie. En met die Angola-tonele skep Behr ’n reeks jukstaposisies wat felle kontraste met die rustigheid en skoonheid van Valsbaai vorm. Anders as so baie romans van dié aard ‘wys’ die struktuur nie en word die lesers nie bewus van ’n manipulasie nie. In die laaste instansie is dit die ligte aanslag in die boek wat so bevredigend is.”
Op die program Oor skrywers en boeke op die Afrikaanse Radiodiens van die SAUK het Petra Müller die boek beskryf as ’n “geslypte en geslepe en gerealiseerde stuk werk en ek het dit met groot waardering gelees. Dis ’n besonder goed georganiseerde vertelling, en dit loop op twee trappe wat naasmekaar loop en wat mekaar gaan ontmoet in die dood van die sentrale persona, die elfjarige Marnus. (...) Dit is ’n gemeenskap van beautiful people wat hier beskryf word. Na hul huis, in hierdie somer van 1973, kom ’n Chileense generaal, ook jonk, dinamies en versluierd – sy regte naam mag nooit genoem word nie. Die man se fluwelerige teenwoordigheid in hul huis is een van die beste dinge in die boek. Die damp van seksualiteit wat altyd in die omgewing van die militêre is, veral die verband tussen seksualiteit en magsgeweld, word op subtiele maniere in die boek ondersoek: dit word ingelei deur die koms van die Chileen. Want hy gaan die sluimerende magte in die kliphuis laat ontwaak, en met hom neem die ondertoon van verdoemenis ’n aanvang.”
“Die boek is ’n kat-en-muisspel met die leser: die leser weet dit. Soos in die meeste argelose kindervertellings skemer daar baie vinnig ’n ander wêreld deur, die wêreld van die grootmense wat deur die onwetende self ontdek word as deel van die vreeslike proses van inisiasie tot die lewe. Wat hierdie boek besonders maak, is dat die boek homself in die toekoms verplaas en in ’n tweedespoorvertelling vir jou vertel wat van Marnus gaan word. Die tweede stem, in kursief gedruk, praat van die begin af saam. En dit vertel jou hoedat Marnus, die seun van die generaal, as jong bevelvoerende offisier vasgekeer en vernietig gaan word in ’n finale bom-aanval in Suid-Angola.
“Die jukstaposisie van die twee tydvakke skep ’n verskriklike ironie. In die uitgesponne elegie van die kindertyd sien ’n mens hoedat ’n orde op die kind afgedruk word, die orde van die apartheids-Afrikaner wat sy politiek tot religie verhef het, en getrou daarvolgens leef. Die seun aanvaar dit: die boek beskryf hoe hy dit aanvaar. En dáárvan word hy die slagoffer.”
![]()
Vir Müller is die vertellinge oor die kindertyd soms te lank en dwaal dit te veel, die foto op die buiteblad van Marnus is nie oud genoeg vir die Marnus van die boek nie. Sy het ook ander voorbehoude, maar sy ag dit nie só belangrik nie. “Want einste hierdie vreeslike nag, wanneer die kind se onskuld hom ontneem word, is ’n meesleurende samevatting en regverdiging van die voorafgaande stof, en dit is hier dat die lont gelê word vir die tydbom wat later in Angola tot uitwissing sou lei.
“Die boek self is ’n soort tydbommetjie. Nadat ek dit gelees het, het ek gedurig in my gedagtes daarheen teruggekeer, ontroer en ook verontrus deur die uitbeelding van die onafwendbare seunsdood wat volledig toegerus na vore kom uit die selfvernietigende effek van ’n gesplete vaderbestaan. Om van die moeder glad nie te praat nie; sy’s ook hier. En die suster, ’n soort Antigone-figuurtjie, is ook daar. Sy’s al een wat die waarheid onder oë gesien het.
“Ek wil die hoë woord spreek: iets in die verhaal het my herinner aan die Grieke, aan die gebeurtenisse in die huis van Laïus, aan die vaders wat hul kinders opvreet, en aan die seuns wat hul vaders doodslaan by daardie eensame plek waar die paaie kruis.
“En dit, dink ek, is al genoeg gesê van ’n eerste roman. Gaan lees dit gerus: dis ’n eerlike, ondersoekende en ook geïnspireerde stuk werk van ’n jong skrywer wat ons van nou af fyn sal dophou. Hy het iets vir ons te sê.”
Rachelle Greeff wou by Mark weet hoe werk die skrywery in twee tale samelopend en sy antwoord was dat sy reg is oor die verskillende metafore, want dit lei juis tot herinnerings wat verskil van taal tot taal. “Ons gesin was volledig tweetalig – dis nou Engels en Afrikaans – en die skisofrenie van meertaligheid is nou maar eenmaal daar. Hoe gebruik jy die troetelnaam ‘my kaffertjie’ in Engels, sonder om die ironie te verloor? ‘My piccanin’ sê net ’n derde van die oorspronklike. Maar dan’s daar ander stukke wat oorspronklik in Engels geskryf is, byvoorbeeld die gedetailleerde werking van die penis; en dit werk ewe goed in Afrikaans. Die twee tekste is wat betekenis betref, redelik naby aan mekaar, maar uit die aard van wat taal is, moet hulle verskil.”
Tom Gouws (Beeld, 26 April 1993) skryf: “Die mitologiserings van die Afrikaner word in Die reuk van appels op ’n bykans terloopse wyse nagespoor en deurgrond soos in min ander tekste voor hom. Deur bloot te jukstaponeer met enkele kort flirtasies van Weermagwedervaringe in Angola, ontvou ’n sosiale geskiedenis van die ‘shaping powers’ van die Afrikaner se identiteit. Hierdie vormingskrag van die identiteit: godsdiens, gesag, rassisme, geslagtelikheid, politiek en seksualiteit word vernuftig in die teks ondersoek.”
“Dit is ’n groot wins dat Marnus bykans die hele verteltyd in beslag neem met sy onpretensieuse vertelling, en die implisiete outeur so getemper word om uitgesproke ‘statements’ of interpretasies te maak, en dít veroorsaak dat daar ’n eerlikheid is wat deur onderbeklemtoning geaksentueer word. Daarmee saam skep dit ’n ironiese afstand, waarvan die leser deurentyd met die lees van die teks bewus moet bly, anders kan die verhaal vir hom wegsyfer in triviale vertellinkies van beuselagtighede. Die motto van die boek waarsku al die leser om die teks te lees met die bifokale lens van ironie, want ons was almal so. (...) In ons verbrokkelde samelewing is die vertel van die eie verhaal inderdaad ’n poging om te verstaan en verstaanbaar te maak. Mag Mark Behr se boek keer dat die drome van die ouers weer die drome van die kinders word.”
Volgens Henning Pieterse in Rapport van 30 Mei 1993 slaag Behr daarin om die “naïewe vertelperspektief geloofwaardig vol te hou, en die leser behoort noodwendig verskeie voorvalle soortgelyk aan dié wat Marnus ervaar, te herleef. Een persepsie wat wel deeglik gerelativeer word in die teks, is dié van die macho weermagman. Ná die lees van die boek en, veral, die treffende toneel waarin Marnus weier om die Chileense generaal se epoulette te dra, wonder ’n mens weer oor die ‘manne’ in uniform en hoe lief baie van die bevelvoerders inderdaad vir hul troepe is. Van die tonele is te lank uitgerek en soms voel ’n mens dat daar darem te veel met stereotipes gewerk word, maar uiteindelik is Die reuk van appels, met sy altyd geldige temas van grootword en verlies aan onskuld, ’n boek wat werklik die moeite werd is om te lees.”
Vir Tim Huisamen (De Kat, Junie 1993) is dit ’n eerstelingroman met belofte, maar ook onhebbelikhede wat ernstige probleme vir die werk veroorsaak, en vir Mabel Rossouw in Dolos (1993:2) word die volwasse slaankrag van die werk verhoog deur die bedrieglike onskuld en naïewe inslag wat deur die kinderperspektief geskep word. Die reuk van appels is ’n noodsaaklike bydrae tot die (literêre?) worsteling met ’n stuk geskiedenis wat hierdie wye en droewe land byna onherkenbaar vermink gelaat het.
Die reuk van appels was vir Thys Human (Volksblad, 2 Augustus 1993) ’n ontroerende leeservaring wat die leser om ’n veelvoud van redes bybly, selfs lank nadat die laaste bladsy klaar gelees is.
Daar was veelvuldige reaksies op Die reuk van appels. Hieroor het Mark aan Beverley Mitchell vertel dat die briewe wat hy ontvang het, hoofsaaklik skok uitgespreek het oor die besef dat die meeste wittes wel die keuse vir apartheid-Suid-Afrika, vir nasionalisme en vir patriargie gemaak het. “As wittes het ons almal gewéét wat aangaan in die land. Al het apartheid ons nou veilig geskei van ons swart broers en susters, het ons wel geweet – ons kan nooit soos die Duitsers sê ons het nie geweet nie. Die meeste mense wat aan my skryf oor die boek is vroue. Hulle gee ’n soort skuldbelydenis dat hulle ook dieselfde tipe kinders grootgemaak het. Hulle vra my raad: ‘How can we undo what we’ve made of them?’ (...)
“Die boek was ’n poging om af te reken met myself en my eie ondersteuning van apartheid. Op die ouderdom van 21 het ek die eerste keer van Nelson Mandela en Steve Biko gehoor. Ek het apartheid aktief ondersteun. Ek was ’n offisier in die Weermag in die Angolese oorlog. Dit was vir my ’n groot eer om in die Suid-Afrikaanse Weermag te wees.”
“Ek wou met hierdie storie dekonstrueer hoe ek ooit so ’n sisteem kon ondersteun het – so maklik, so klakkeloos, so onkrities. En wat ek ook met hierdie storie wou doen, is om vir ander mense – veral wittes – te sê: ‘Jy moet vergeet daarvan om in die nuwe Suid-Afrika in te gaan tensy jy besef dat jy is wat jy is.’ (...)
“Ek het die kinder-narratief gebruik om te verhoed dat die boek preek. Kinders is baie eerlik. Hulle sê dit soos dit is. Dit is soort van onopgesmuk, onkwalifiserend en totaal eerlik. Want die kind het nog nie die intellektuele skills om te redigeer nie. En as niks anders in die Bybel waar is nie, is één ding wel waar: uit die mond van die suigeling sal ’n mens altyd die waarheid hoor.”
“In die boek plaas ek dieselfde skuld op God oor wat in die land gebeur het as wat ek op die wit mense in Suid-Afrika plaas. Ek neem die hele regverdiging van apartheid deur die kerk baie ernstig op. Op ’n baie subtiele manier bevraagteken ek ook die hele manlike konsep van God. Die feit dat God as heteroseksuele man gesien is. Dit is baie subtiel gedoen, want ek kon dit nie kru doen nie – dit is ’n kind wat vertel. En tensy mense die ironie verstaan wat in die boek aangebied is, is hulle geneig om verkeerd te verstaan wat aangaan. Dit kan maklik lyk of ek apartheid ondersteun – want ek sê nie wat die kind sê is verkeerd nie. Daar is empatie van my kant af.”
![]()
Die Engelse vertaling van Die reuk van appels, getiteld The smell of apples, is in 1995 gepubliseer. Die Amerikaanse uitgewer het só op die boek gereageer: “There is such a violent, yet so totally repressed, drama to the world that Behr portrays, and we as readers see how the entire culture of a country worked its way into the everyday lives of all its people. The fact that oppression corroded both the lives of the oppressors as well as those who were being oppressed, is rendered effectively in this work.”
Die Afrikaanse titel het beide die CNA-debuutprys en die Eugène Marais-prys vir 1994 verower. Die Engelse weergawe het in 1995 die Betty Trask Award ingepalm. Dié prys word befonds uit ’n erflating deur Betty Trask aan die Vereniging vir Skrywers (Society of Authors). Sy wou “tradisionele” skrywery in plaas van die meer eksperimentele skryfwerk bevorder. Die Engelse weergawe was ook op die kortlys vir die jaarlikse Guardian Fiction Award in 1995. Die Art Seidenbaum Award van die Los Angeles Times is in 1997 aan die Engelse titel toegeken. Dit was ook op die kortlys vir die Britse John Steinbeck-prys in 1996.
“Op skool was daar baie dinge wat ’n mens nie kon artikuleer nie,” het Mark in 1995 aan Theunis Engelbrecht (Beeld, 15 Mei 1995) vertel, “weens die sensuur van die Christelik-nasionale ideologie, en dis hoekom ek begin skryf het. My belangstelling in politiek het begin toe ek universiteit toe is en die werk van Marx begin lees het. Die dekonstruksie van ’n mens se eie onvryheid het vir my insig gegee in die onvryheid van die meerderheid in Suid-Afrika.” (...)
“Dit is een ding om bloot te bevraagteken – soos byvoorbeeld met die sogenaamde oop gesprek by die Universiteit van Stellenbosch – maar as ’n mens begin doen, loop jy jou vas. Daar is nog steeds te veel beklemming in Suid-Afrika en dit het nie net te doen met ras nie, maar ook met geslag, klasposisies, godsdiens en die dialektiek daarvan. Goeie letterkunde spreek dit alles aan, maar die Suid-Afrikaanse literatuur is té polities, daarom raak die werk van André P Brink en Nadine Gordimer vir my baie vervelig.”
Mark se The smell of apples is in 1996 met die M-Net-Boekprys bekroon en met sy aanvaardingstoespraak het Mark weer ’n hele paar knuppels in die hoenderhok gegooi. In 1994 was Die reuk van appels op die kortlys vir die Afrikaanse M-Net-Boekprys (Karolina Ferreira van Lettie Viljoen was die uiteindelike wenner) en in ’n onderhoud met Rachelle Greeff in De Kat van Julie 1995 het Mark die volgende kwytgeraak: “Toe Appels verlede jaar nie die M-Net Prys gekry het nie, was ek aanvanklik net verbouereerd. Toe ek later hoor dié beoordelaar het by daai pryswenner geslaap en dié een is daai een se beste vriendin, het ek begin besef en erken die goed is ontsettend arbitrêr. Ander beoordelaars sou anders gekies het. Jy weet, ons het maar almal ons verskillende subjektiwiteite en skulde om te betaal. Die ou Broederbond baantjies vir boeties het nou net iets begin allitereer: iets soos soentjies vir sustertjies. Dat Appels goed loop oorsee, is vindication genoeg vir my. Karolina sal vir hellank in die kas bly sit. As ék de donner in was, weet ek nie hoe iemand soos Brink na al die jare van werklike gathappery moet voel nie. Dat hy nog skryf, is seker bewys van sy commitment tot iets groters. Ek sal nog leer. Dis seker suur appels.”
In 1996, nadat Mark sy prys van die Vrystaatse premier, Patrick Lekota, ontvang het, het hy aan die gehoor gesê dat hy dronk is en na die toilet moes gaan. Daarna het hy, tot die verbasing van die gehoor, gesê dat hy hierdie keer dié spesifieke prys gewen het en nie eers by een van die beoordelaars geslaap het nie. In die week na die uitlatings moes Mark bontspring om die vure dood te slaan en het hy gesê dat die uitlating buite konteks aangehaal is in die berigte oor die onthaal. Dit was ’n “speelse, sydelingse opmerking” en was ’n “grap” tussen hom en vriende van hom wat beoordelaars was.
In Julie 1996, terwyl hy ’n skrywerseminaar in Kaapstad bygewoon het, het Mark erken dat terwyl hy op Stellenbosch was, hy gewerf was om ’n agent vir die Suid-Afrikaanse apartheidsregering te word en sodoende die bedrywighede van die studente op universiteitskampusse te monitor om politieke insypeling te voorkom. Binne ’n jaar het hy besef dat die jongmense op wie hy gespioeneer het, se saak en sieninge nie verkeerd was nie, maar hy het voortgegaan om vir die polisie te werk – nie soseer vir die geld nie, maar omdat hy bang was om as ’n verraaier ontbloot te word. Sy “werkgewers” het ook gedreig om sy homoseksualiteit te onthul – iets wat hy toe nie meer weggesteek het nie, maar in die 1980’s was dit nog ’n redelike taboe-onderwerp.
Daar was geweldige kritiek op Mark na sy bekentenis en hy het aan Donna Bryson in The Daily News gesê dat hy ’n simbool geword het van alles wat ooit in Suid-Afrika verkeerd was – van verraad, valse opvattings en uiterste skuld. Hy is daarvan beskuldig dat hy aandag gesoek het, dat hy onopreg en manipulerend was en dat hy té jammer was.
In ’n onderhoud met Carien du Plessis (Beeld, 8 Augustus 1996) het Mark vertel dat hy ’n alleenloper op kampus was met net ’n handvol vriende. Hy was ook redelik afgetrokke van sy akademiese studie en ook kampuspolitiek. “In my tweede jaar was ek in die debatsbestuur en het ek koor gesing, maar ek het nie veel erg gehad aan nasionale of kampuspolitiek nie. Later, nadat ek ’n spy geword het, het ek begin belang stel in vrae oor maatskaplike geregtigheid, maar tot vandag toe is ek nie eintlik ’n ‘politieke dier’ nie.”
Hy het verder gevra: “Hoe doen ’n mens verantwoording van jou verraad, want, ja, ek is minstens nege jaar reeds oorweldig deur skuldgevoelens. Moet ek my grade teruggee en van voor af begin studeer? Of mag ek die verraad in my verlede aanspreek, in gesprek tree met dié wat seergekry het en moontlik die insig wat ons daaruit kan bekom, gebruik in diens van ideale soos vryheid, gelykheid en geregtigheid? Ek is nie net ’n gewese spioen nie, ek is ook ’n akademikus, ’n dosent, ’n skrywer, ’n windgat, ’n grootbek, ’n minnaar ...”
“Ek vermoed dat ’n klein deel van die woede teenoor my is dat ek nie van plan is om daardie dinge af te staan en net as voormalige spioen te vergaan nie. ’n Mens moet aangaan met jou lewe. Politieke verraad is ’n belangrike deel van my identiteit en ek wil en sal daarvan verantwoording doen solank ek asemhaal. Maar, as mens is ek ook genadiglik meer as die som van my verraad.”
Mark se tweede roman, Embrace, het in 2000 in Londen by Little, Brown verskyn. Hy het die Afrikaanse weergawe, Omhelsing, weer aan Queillerie voorgelê, maar hulle wou dit nie uitgee nie, “want die taal was te vrot en dit het te Engels geklink”. Embrace se resensies in die Engelse pers was glo ook nie baie positief nie en Barend Toerien het gemeen dat dit dalk een van die redes was hoekom Queillerie dit nie wou uitgee nie. Hieroor het Mark aan Johan van Zyl (Die Burger, 17 Oktober 2003) vertel: “My Engels was van kleintyd af al beter, en dis jammer dat nóg groter diversiteit nie aangeblaas word nie, want dis tog ’n taal wat verryk. ‘Te Engels’ klink soos toe daar destyds gesê is Afrikaans klink te swart of te coloured.”
![]()
Embrace speel in 1976 af en is ’n vertelling waarin ’n ouer verteller sy kinderlewe tot sy veertiende jaar rekonstrueer. “Dit vertel die verhaal van Karl de Man, wie se lewe herinneringe aan Tanzanië insluit, asook aan wildreservate in KwaZulu-Natal, waar sy pa veldwagter was, en aan die kleindorpsheid van Amanzimtoti, waar sy ouers later gaan woon het. Maar dit is veral sy twee jaar op skool ‘in the mountain country of the dragon’ wat die grootste deel van die vertelling uitmaak (dit is gou duidelik dat die Drakensbergse Seunskoorskool met sy beroemde koor hier ter sprake is). In die boek gaan Beethoven se komposisie Missa Solemnis deur die koor uitgevoer word vir die twintigste verjaardag van die skool en word die instudering daarvan die strydperk waar die seun se pynlike groei tot selfkennis plaasvind, waar die grense én die pieke van sy talent getoon word, waardeur hy ’n soort beloofde land van die sinne ontdek waarvan die burgerskap hom belet word,” het Elize Botha in Beeld van 17 Julie 2000 geskryf.
“Een van die hooftemas in die boek is die seun se ontdekking van sy seksualiteit en die tema van ontluikende kunstenaarskap. En oor albei val die skaduwee van sy ouers se afkeer, hul weerhoudende ‘embrace’. Met dié skaduwee, met dié omhelsing probeer Karl onderhandel: deur leuens en verraad, deur selfkastyding en ontsegging, deur ‘the desperation to please’.
Volgens Botha is die roman op groot skaal deurgevoer; “die struktuur is verwikkeld vanweë die heen-en-weergaan in die tyd waardeur die steurings in verhoudings, die oorspronge van angste en verwarring by die seun onthul word. Behr voeg hier ook in by ’n oeroue onderneming eie aan die roman: die verkenning van skyn en werklikheid, van die waarheid in die leuen, die leuen in die waarheid, en dat dit in die aard van taal is dat hierdie onderneming haglik sal wees. Dit is ’n beduidende boek.”
“Die idee toe die Embrace-projek begin is, was dat dit ’n soort showdown moet wees met die liberale Engelssprekende waar Appels een was met die Afrikaners,” het Mark aan Wilhelm du Plessis (De Kat, April 2000) vertel, “dat ’n mens deur die dubbelmediumskool – met Afrikaans- en Engelssprekende seuns saam in ’n gedeelde ruimte – sou kon kyk na verskille tussen Afrikaner-Nasionalisme en die sogenaamde Engelse liberalisme. Daar is nog iets daarvan in die storie, maar nie vooropgestel of selfbewus soos wat ek oorspronklik in gedagte gehad het nie. Hoe verder ek geskryf het, hoe doelbewus minder het ek my eie kop gebruik en probeer om die storie deur die kop van Karl en die ander karakters spontaner te laat ontwikkel. (...) Wat die roman wil sê, is dat maklike onderskeidings tussen liberalisme en nasionalisme in Suid-Afrika voor demokrasie moeilik was, of, dat wit Engelse in Suid-Afrika, oor die algemeen soms net so eties gehawend en polities immoreel was as die wit nasionaliste.”
Die Drakensbergse Seunskoorskool word ’n soort mikrokosmos van wat in 1976 in Suid-Afrika as geheel aangegaan het. “Daar’s dalk ’n grimmige gepastheid by die wit seuns – blakend gesond en onbewus – wat Beethoven se uitdagendste Latynse Mis oefen terwyl die swart kinders uit frustrasie met Afrikaans hul skole afbrand. Mens moet jouself ook afvra waarmee jy in 1976 besig was, wat en waarom. Karl de Man onthou meesal dat hy aan sy tone geruik het na ’n rugbywedstryd, en natuurlik, dat hy onwetend besig was met sy eie vorm van dissidensie binne ’n outoritêre stelsel. Meer nog, op letterlike vlak, is dit die verhaal van die vorming van een man se bewussyn en hoe hy dit onthou en in storievorm verwerk.”
Embrace het vir Izak de Vries (Insig, Junie 2000) gegryp en laat lees en lees. “Dis ’n ryk teks, met temas en variasies, musiek en letterkunde, vrees en skrywerskap wat deur die vertelling heen gevleg is. Sy rolmodel is die slim vrou van die Sheherazade-verhaal wat haar lyf – en haar stories – aan die sultan bied. Dit is egter haar stories wat haar aan die lewe hou – en die manier waarop sy dit vertel. Karl de Man is ’n verleier, en laat homself tog te maklik verlei. Hy ontdek homself, sy maatjies en uiteindelik ’n volwasse man, maar dit is sý storie wat die leser verlei. Met sy tallecliff hangers lees Embrace soos ’n tradisionele riller.”
De Vries meen dat ons ’n ryk, maar klein korpus gayliteratuur in Afrikaans het en hy noem Koos Prinsloo, Pieter Cilliers, Riana Scheepers, Irna van Zyl, en Joan Hambidge. Volgens hom is Behr se boek egter harder en meedoënloser as genoemde werke (Prinsloo s’n uitgesluit), maar die liefdestonele is ook mooier. “EM Forster se Maurice is straks die verhaal wat die naaste aan Embrace kom. Anders as in Slagplaas word selfs die banaalste tonele in Embrace met smaak en verwondering aangebied. Die kinderverteller – of dan die ouer verteller wat weer kind word om te vertel – slaag. Elke moment, van lyfstraf tot kooroptredes, van ’n vulletjie se geboorte tot die uitbundige kopulasie van twee perde, alles word met groot oë en baie teerheid aangebied. (...) Koop die boek. Dit het my diep ontroer.”
Wilhelm du Plessis (De Kat, April 2000) het Mark uitgevra oor die kwessie dat mense dalk kan dink Embrace is outobiografies. Mark se reaksie hierop was: “Daar’s ’n dwase openbare obsessie met die lewe van sommige skrywers. Dwaas, omdat die lees van ’n skrywer se teks deur die raamwerk van die skrywer se lewe, die leser se potensiaal vir ’n onbevange leeservaring belemmer. Waar ek aanhou om in die openbaar oor myself of my filosofieë te praat, word ek medepligtig aan daardie belemmering, en, meer nog, doen ek my eie roeping as skrywer – en die hemel weet bowenal my eie menswees – skade aan. Waar ek idees neem uit my eie lewe en daaroor fiksie skryf, is dit my eie saak en het dit niks met die leser te maak nie. Byna alle skrywers doen dit. As ek ’n memoir skryf, sal ek dit so noem. Op die oomblik skryf ek fiksie, en hierdie roman is fiksie nes Die reuk van appels was. Wil ek in die openbaar oor my lewe praat, sál ek. Die gode weet; daar’s genoeg geleenthede. Op die oomblik wil ek dit nie doen nie, want ek’s besig met belangriker dinge.”
Embrace was op die kortlys van die Sunday Times Fiction Prize en die Encore Award in Brittanje in 2000.
Nege jaar later word Mark se volgende boek, Kings of the water, by Penguin gepubliseer. Die titel slaan op ’n klompie seuns se speletjie in ’n plaasdam op ’n Vrystaatse kersieplaas waarheen die hoofkarakter, Michiel, vir sy ma se begrafnis vanuit Amerika reis.
Hans Pienaar skryf: “As gay man identifiseer Michiel met die vroue, sterk feministiese tipes, aantreklike produkte van die nuwe Suid-Afrikaanse etos van gelykmaking tot elke prys. Die aksie speel af in ’n enkele dag, want Michiel moet ’n vliegtuig haal om Engels, die huidige imperiale taal, in China te help versprei. Gedagtes oor sy minnaar, Kamil, die seun van ’n Palestynse ma en ’n Joodse pa, maal in sy kop saam met herinneringe uit sy grootwordjare op die plaas. Deel hiervan is ’n traumatiese reeks voorvalle waaroor inligting drupsgewys aan die leser gevoer word ter voorbereiding van (so verwag ’n mens) ’n konfrontasie. Via Kamil plaas Michiel, en die skrywer, hulself in die middel van die heersende globale debatte, as leidende lede van ’n avant-garde vir burgerregte in Amerika en daarmee ook in die hele Weste. Verwysings uit vele waters en oseane oorheers, en die subteks sê Michiel is een van die diskursiewe kapteins van nie net ’n plaasdam nie, maar die wêreld.”
Pienaar gaan voort: “Die roman is vernuftig geskryf, en dit bied vele plesiere, soos verskeie verhaalelemente wat deurmekaar gevleg word. Dit het ook raak beskrywings en toepaslike insigte – hoewel ’n mens soms nie dadelik snap na watter string ’n bepaalde beeld of sinsnede verwys nie. Dis so goed geskryf dat ’n mens nie agterkom daar is ’n holte in die appel nie. Die spanning word opgewen – daar is selfs ’n verwoede donderstorm – tot dit naderhand ’n dam is wat moet bars. Maar wanneer dit gebeur, is daar nie veel van ’n konfrontasie nie. Daar is gesprekke rondom ’n tafel en langs ’n rivier, maar as ’n mens weer sien, is Michiel se sondes hom vergewe. (...)
“Michiel superponeer sy eie komplekse bo-oor ’n veel meer dinamiese kwessie, dié van die plaas self, en vee sodoende laasgenoemde uit tot net ’n paar lukrake paragrawe oorbly. Die aanvaarding van die beginsel van gelykheid is belangriker vir Behr/Michiel as die toekoms van die kersieplaas, en die moontlikheid dat dit, weens die regering se pogings tot grondhervorming, ten gronde sal gaan. Die roman vra om vergelyking met Disgrace van JM Coetzee, en Behr haal hom ook aan. Coetzee se Engels en sy skryfwerk is veel beter, maar sowel sy as Behr se oplossing neig na dieselfde: Gee liewer die grond oor as om te stry daarvoor. Hiervoor sit albei hul romans in grensgebiede, Coetzee in Transkei en Behr naby Lesotho. Dit sou nie werk op, sê maar, ’n appelplaas in die Boland nie.”
In The Guardian van 23 Januarie 2010 skryf Christopher Hope: “The achievement of Kings of the Water – the title is a reference to a game kids played at a time when Afrikaners were kings of the country – is to expose muscle-bound complacencies. The world of Michiel’s bedridden father is being swept away. Even his farm, Paradys, may soon be reclaimed by the indigenous people from whom it was purloined.
![]()
“Michiel sees clearly the changes going on in the country but he is, as he says, a voyeur. The novel pivots on the hints and glances, guesses and reflections of what he secretly sees. No one is pure, or guiltless. Not his mother, Ounooi, who loved him till the end; nor his lover, Kamil; nor his dead brother, Peet. Michiel’s identity dissolves even as he tries to define it: an Afrikaner with English connections, Australian memories and an American passport. Behr writes with delicacy and restraint of elusive things, most especially when Michiel comes face to face with his own shame at the treacheries and scandals that blew apart his family and sent him headlong into exile.
“Kings of the Water is set just after the turn of the new millennium: the time of the first Gulf war and of the strange euphoria a few years into the rule of Thabo Mbeki, an era that saw the triumphant return of the racial demons one had hoped were dead and buried when apartheid collapsed and Mandela was elected. This was a time when canting talk about ‘African renaissance’ went together with the deadly dismissal of Aids as an invention of the drug companies and a slur on the sexual mores of black Africans.
“Kings of the Water describes inner and outer weather: the internal storms of the Steyn family, but also the surging violence washing over South Africa. At the same time, things are also about to change explosively in Michiel’s adopted country, the United States.
“Behr digs deep beneath the thin skin of that exceptionally complex citizen of the new South Africa, the Afrikaner whose world is coming down. The spirit behind Kings of the Water is Chekhov and The Cherry Orchard. The family farm is famous for its cherries, and throughout the novel we hear the sound of axes at work in the orchard. Behr does tend to rhapsodise now and then; he has a weakness for reading lists of favourite South African writers, and the American sections pale alongside life at Paradys. But these are minor blemishes in one of the most moving novels to have come out of South Africa in many years.”
In ’n onderhoud met Jennifer Crocker het Mark verduidelik waaroor The Kings of the Water gaan: “For me it is at heart a book about the fluidity of life and the inevitability of change – personal, political, psychological, environmental, discursive – and the foolishness (and danger) of all kinds of certitude and of trying to control what cannot be controlled.
“If we’re serious about ethics – also about the ethics of narrative – it’s important and useful to assess how and whywe try to construct a hierarchy of moral and immoral behaviour,” het Mark gesê. “I hold that morality does not reside outside of time and place, that it is made and remade through a process of selection, emphasis, and constant repetition.
“We can only be moral by setting up something as immoral or morally transgressive: in Michiel’s youth being homosexual was morally the most reprehensible thing he could be. That moral imperative made Michiel a betrayer by definition.”
Mark erken dat dinge aan die verander is en dat homoseksualiteit nou wettig mag wees, maar “that does not mean the past is wiped away; we drag our experiences and interpretations with us; and now the people who teach or taught that homosexuals are to be despised (and to despise themselves) are becoming morally suspect while the homosexual who experiences discrimination is seen as the betrayed: betrayed by her or his history, society and family. So, yes, Michiel, like all of us is both betrayer and betrayed.
“Michiel thinks to himself that ‘at the heart of society is language and the idea of solidarity’; the problem is of course that language is tied to history so that the meaning of a word constantly shifts ... The radically contingent nature of morality demands that I be cautious with my impulse to judge and equally cautious with the words I choose to tell my story.”
Jennifer Crocker skryf verder: “Words of course string themselves together in a novel: attempting to find synergy between meaning, context, plot and place. In this novel the author has created an almost symphonic gathering together of the story and prose. We need the language of the book as a key to understanding what has happened and is happening to the characters.
“And while there is a uniquely South African element to the Kings of the Water and it has been hailed by Christopher Hope in The Guardian as, ‘Full of the spirit of Chekhov. One of the most moving novels to come out of South Africa in many years’ it lies both inside and outside the reach of the ‘South African novel’. Kings of the Water finds its home in the category (if there can ever be such things) of world fiction.”
Mark het aan Jennifer Crocker verduidelik dat hy ’n plaasroman vir die 21ste eeu wou skryf, “one that grapples with what is unique about the South African situation while simultaneously insisting that we are radically and inextricably linked to the outside world, that our uniqueness is nothing special, that we are all in a state of constant transformation, that we, in South Africa, are in fact, at last, quite ordinary. There is humble liberation to embracing one’s ordinariness. I think that is perhaps the book’s central message of hope.”
The Kings of Water was in 2010 op die kortlys van die Universiteit van Johannesburg se prys vir kreatiewe skryfwerk in Engels.
Van Mark se kortverhale is in tydskrifte en versamelbundels opgeneem, soos “Die boer en die swaan” wat in Die Suid-Afrikaan van November 1993 verskyn het; “Cape Town, my love” in Cape Town: a city imagines (2006); en “Socrates, Miss Celie and me” in Gesprek sonder grense: Johan Degenaar 80.
In 2005 was hy die ontvanger van die Manuel Lujan sr-toekenning vir Excellence in academics and teaching by die Santa Fe Kollege in Nieu-Meksiko.
In 2007 het die tydskrif The Truth about the Fact ’n uittreksel uit ’n lesing wat Mark in 2003 aan die Wilfrid Laurier Universiteit in Kanada in 2003 gelewer het, gepubliseer. Die uittreksel was getitel “People Like Us” en die titel van die lesing was “A tale of two towers: language, terrorism and another moment in history”.
Die kortkortverhaal “Boy” is in 2009 in die internasionale bloemlesing Between men two opgeneem as Mark se antwoord op “Girl” van Jamaica Kincaid.
In Fifty gay and lesbian books everyone must read (2009) kyk Mark na die invloed wat Alice Walker se The color purple op sy eie politieke en sielkundige ontwikkeling gehad het.
Mark se werke is tans in tien tale vertaal.
Mark is tans professor in kreatiewe skryfwerk aan Rhodes College in Memphis in die VSA. Hy was professor van wêreldletterkunde en die skryf van fiksie aan die Kollege van Santa Fe in Santa Fe, Nieu-Mexiko. Hy is ook ’n dosent in die MA-program aan die Universiteit van Kaapstad en die MFA-program aan die Universiteit van Nieu-Mexiko.
Mark sluit af: “Ek is deesdae veel meer driftig vir lewe as vir skryf. Dalk is daar nog ’n paar boeke in my, maar kuier met vriende, perdry of met ’n rugsak gaan kamp, is nou lekkerder en belangriker as om voor ’n rekenaar te sit. En dít is nie die eienskappe van ’n ernstige skrywer nie.” (Beeld, 25 Oktober 2003)
In 2012 is Mark Behr om kommentaar genader nadat ’n Afrikanergesin om asiel in Amerika aansoek gedoen het: “Die oorweldigende meerderheid van wit mense in Suid-Afrika is steeds bevoorreg. Dit sal dus ‘moreel onverdedigbaar’ wees om wit Suid-Afrikaners op grond van rassediskriminasie in hul tuisland asiel in Amerika te gee.”
Hy het verder in ’n e-pos aan Vicus Bürger (Die Burger, 25 Februarie 2012) verduidelik: “Die wêreldgeskiedenis is besaai met voorbeelde van mense wat onderdruk is en later self onderdrukkers geword het. In Suid-Afrika het egter nog nie genoeg tyd verloop of die ekonomiese mag genoeg verskuif sodat dit op ’n beduidende vlak kan gebeur nie. As hulle (die gesin wat asiel soek) enigsins slagoffers van rassisme is, is dit ongelukkig net ’n rassisme wat hulle self in hul eie verstand geskep het. Laat ek byvoeg: Ek praat as ’n wit Afrikaner van ’n familie van boere; mense wat self hul plase in Afrika verloor het.”
Tydens die Franschhoek-fees in 2012 het Mark Behr op ’n vraag van JB Roux (LitNet) oor of sy boeke baat gevind het by sy grootwordjare as ’n gay man in ’n verskeurde land, sy tyd as ’n offisier in die weermag en sy deelname aan die Grensoorlog deelgeneem, en sy betrokkenheid in ’n konvensionele sin as ’n spioen en teenspioen.
Hierop het Mark geantwoord: “As ek my boeke en stories kon verruil vir ’n minder moreel en psigies komplekse jeug sou ek dit waarskynlik sonder skroom doen, want ek voel myself mens (in verhouding tot ander) lank voor ek aan myself dink as ’n skrywer.
“Dis ’n lewenslange taak om te probeer verantwoording doen vir die leed wat ons mense aandoen. Uit ons vrot besluite en foute en ons pogings om reg te maak of om sin te maak daarvan kom daar egter soms verruimende en durende verhoudings; ’n vernuwende, morele verbeelding vir onsself en vir ander. Dis onmoontlik om te peil wie ek sou wees, wat ek sou glo, dink, doen of skryf sonder my medepligtigheid aan en bevoorregting deur apartheid. Die dramatiese politieke en intellektuele skuiwe – veral die intieme verhoudings wat ek gesmee het in daardie tye, verhoudings wat ek steeds handhaaf – was emosioneel en wat my kreatiwiteit betref formatief. Ek bly dankbaar vir wat dié plek en mense my steeds gee en leer.”
In 2017 is ’n verhoogverwerking van Die reuk van appels in die Fugardteater in Kaapstad op die planke gebring. Dit is vir die verhoog verwerk deur Johann Smith en Lara Bye saam met Gideon Lombard was die regisseur. Gideon Lombard het ’n hele paar rolle in die stuk vertolk – dié van Marnus, sy vriend, Frikkie, ’n Chileense generaal, asook dié van sy ma en pa.
In haar bespreking van die stuk skryf Tracy Saunders dat Lombard met die grootste gemak van die een karakter na die ander beweeg: “He slips imperceptibly from one character to the next with a physical embodiment of the very essence of their characters that is incomprehensible, literally creating an entire cast out of nothing more than a pose, an inflection in the timbre of his voice. The subsequent shattering of his childhood psyche is so palpable that it is impossible not to physically flinch as each character meets his fate. Alongside the general childhood mishaps, his boyhood is the site of a far greater anguish.”
“Behr unfolds the narrative gently, with a naive humor, offering each layer of his life as a gift. It’s only when you have each and every piece delicately stacked one upon the other that the truth is revealed and the shuddering realization tears you to the core. The sketching of a privileged childhood lulls you into a sense of the commonplace and the ordinary but there is nothing ordinary about this life. His father, the youngest general in the South African Defence Force, his mother, an international Opera singer, and his country a cesspool of hatred and prejudice.”
“There is no attempt to whitewash the truth of apartheid. The evil is presented as is. Hearing the bigotry and cruelty articulated by a child is a harsh reminder of our history. Deep-seated, casual racism imbibed with mother’s milk, spooned up with the morning’s porridge and validated in the classroom lead to the killing fields of Angola.”
“Olfactory memories are often the most powerful, unsurprising given that we have at least a thousand receptors for smell and only four for sight. Marcel Proust, transported to his childhood memories by the aroma of a madeleine cookie in his novel ‘Remembrance of Things Past’ lends his name to the Proust phenomenon, the odor-evoked autobiographical memory which haunts Marnus years later and miles away. Lombard’s talents extend to a fine musical acumen and the soundscape drifts from frenzied military commands to strains of an operatic diva’s curtain call and the unforgettable voice of Esmé Euvrard, as she bolsters the morale of the troops on Springbok Radio’s Rendezvous. The intense recollection of the scent, the authenticity of the sound and Lombard’s riveting performance ensure that the swirl of dust unleashed by a helicopter catch the back of your throat, the spray from the crashing waves settles in your hair. While it is the smell of apples that disturbs his dreams, he leaves the audience with layer upon of layer of sensory emotions which settle deep into the marrow.”
By die kykNET Fiëstas van 2018 is Lara Bye as die beste regisseur aangewys en Gideon Lombard het die Fiësta ontvang as beste akteur in ’n solo-vertoning. Boonop is Die reuk van appels nie net aangewys as die beste aanbieding nie, maar ook as die beste vertaling of verwerking van ’n bestaande werk.
Mark Behr is vroeg op Saterdagoggend 28 November 2015 in die Milpark-hospitaal in Johannesburg oorlede nadat hy vermoedelik ’n hartaanval gehad het. Hy het ongeveer vier maande voor sy afsterwe na Johannesburg gekom as ’n besoekende dosent in kreatiewe skryfwerk aan die Universiteit van die Witwatersrand. Hy was ook ingeskryf vir ’n doktorsgraad aan Wits en was met studieverlof in Suid-Afrika.
Huldeblyke:
- Gerrit Olivier: “Behr het ’n komplekse persoonlike geskiedenis gehad met sy dae as informant vir die regering toe hy ’n student aan die Universiteit van Stellenbosch was. Ek dink dit is baie indrukwekkend dat hy oor die jare so hard daaraan gewerk het om vrede te maak met daardie deel van sy geskiedenis. Om eerlik daaroor te praat. In sy romans is daar ’n baie genuanseerde bewustheid van mag – persoonlike mag, seksuele mag, politieke mag – en hoe daardie verskillende vorme van mag met mekaar verstrengel kan raak. Ek was betrokke by al Mark Behr se romanmanuskripte deurdat ek dit gelees het en raad gegee het oor die finale afronding daarvan. Skryf was vir Behr ’n baie ernstige saak. Hy was ook ’n goeie leser, insiggewend en krities. Hy het studente met respek behandel. Hy het ontsaglik baie bygedra. Ek dink hy was die beste onderwyser in kreatiewe skryfwerk wat ek in my lewe ontmoet het.” (Beeld, 1 Desember 2015)
- Regter Edwin Cameron sê: “Behr was ’n hegte vriend en sy dood ’n geweldige skok.” (Beeld, 1 Desember 2015)
- Dominique Botha: “Behr se aanmoediging toe ek Valsrivier geskryf het, het baie vir my beteken. Wat my van hom beïndruk het, was dat hy nie geskroom het om die kompleksiteite van sy eie verlede te pak nie. Hy het omgegee vir skrywers en literatuur.” (Beeld, 1 Desember 2015)
- Antjie Krog: “Ek onthou dat ek Mark Behr die eerste maal ontmoet het toe ek in die bruin woonbuurt in Kroonstad skoolgehou het. As ons ’n ander soort land was, was iemand so buitengewoon begaaf soos Mark Behr een van die gesalfdes.” (Beeld, 1 Desember 2015)
- Hettie Scholtz: “Hy laat ’n groot leemte agter. Hy het voluit gelewe, met baie drif en entoesiasme vir die letterkunde en veral vir sy studente by Rhodes College. In al ons korrespondensie die afgelope 22 jaar het ek hom steeds aangespreek as ‘my blouoogontdekking’, met groot waardering vir die finansiële hupstoot wat Die reuk van appels ’n kelin onafhanklike uitgewery gegee het. Lewensgroot, dis hoe ek hom sal onthou, en met hartseer dat ons mekaar nie weer hierdie jaar voor Kersfees sal kan sien nie.” (Beeld, 1 Desember 2015)
- Frederik de Jager, voormalige direkteur van Panguin Books: “Behr was een van die eerste Afrikaanse skrywers wat gay-identiteit, godsdiens, gesag, rassisme en seksualiteit vernuftig in sy romans ondersoek het. Sy werk is besonder goed ontvang, omdat dit baie goed geskryf is.” (Beeld, 1 Desember 2015)
Publikasies:
|
Publikasie
|
Die reuk van appels
|
|
Publikasiedatum
|
1993
|
|
ISBN
|
1874901066 (sb)
|
|
Uitgewers
|
Strand: Queillerie
|
|
Literêre vorm
|
Roman
|
|
Pryse toegeken
|
- CNA-Debuutprys 1994
- Eugène Marais-prys 1994
- Betty Trask Award 1995 vir Engelse vertaling
- M-Net-Boekprys 1996 vir Engelse vertaling
- Art Seidenbaum Award van die Los Angeles Times, 1997 (debuutprys)
|
|
Vertalings
|
- Engels 1995
- Nederlands vertaal deur Riet de Jong-Goossens 1998
- Hebreeus
- Chinees
- Duits
- Portugees
|
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet
|
|
|
Publikasie
|
Embrace
|
|
Publikasiedatum
|
2000
|
|
ISBN
|
0316853771 (sb)
|
|
Uitgewers
|
London: Little Brown
|
|
Literêre vorm
|
Roman
|
|
Pryse toegeken
|
Kortlys van die Sunday Times Fiction Prize en die Encore Award in Brittanje 2000
|
|
Vertalings
|
Geen
|
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet
|
|
|
Publikasie
|
Kings of the water
|
|
Publikasiedatum
|
2009
|
|
ISBN
|
9780349113708 (sb)
|
|
Uitgewers
|
London: Penguin
|
|
Literêre vorm
|
Roman
|
|
Pryse toegeken
|
Geen
|
|
Vertalings
|
Geen
|
|
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet
|
|
Artikels oor Mark Behr op die internet
- Ancer, Jonathan: Betrayal:Mark Behr: dubbele agent se verhaal van vriendskap en verraad [uittreksel uit Betrayal]
- Barron, Chris: Obituary: Mark Behr, charismatic, academic, novelist, spy
- Behr kry R50 000
- Behr sê hy het prys nie in bed beklink
- Boden, Jef: Mark Behr: aan aantal herinneringen
- Du Plessis, Carien: Die vrugte van verraad
- Engelbrecht, Theunis:
- Evans, Gavin: Mark Behr, novelist who confessed to the ANC in 1990 that he had been recruited as a spy by South Africa’s security police
- Eybers, Johan: “Reuk van appels” se Behr sterf op 52
- Hambidge, Joan: Hoe meer dae, hoe meer dinge
- In memory of Prof Mark Behr (1963-2015)
- Jackson, Jeanne-Marie: You are where you aren’t: Mark Behr and the not-quite-global novel
- Jennifer: RIP Mark Behr (1963-2015)
- LaReau, Renée: Mark Behr, MA ’93
- Levin, Jennifer: Mark Behr, 1963-2015: former prof, writer became double agent
- Mark Behr
- Mark Behr
- Mark Behr oor man-, soldaat- en gay-wees
- NUSAS-leier ontken nie steun vir boikot
- Olivier, AJ: Behr besig met sy memoires voor hy sterf
- Osman, Sarah Mina: An ode to Mark Behr, the strangest and greatest academic advisor I’ve ever had
- Proof that truth hurts
- Quaedvlieg, Petra: Mijn berouw is groot maar niet absoluut
- Roux, JB: Spoke om die lyf en die teks: Mark Behr praat prontuit
- Scholtz, Hettie: In memoriam: Mark Behr
- Skrywer skielik op 52 oorlede
- “Smell of apples” author Behr dies
- Swart, Mea: A tribute to writer Mark Behr
- Swinstead, Kim Tracy: Toy(ed) soldiers: constructions of white adolescent masculinity in Mark Behr’s narratives
- Van der Vlies, Andrew: An interview with Mark Behr
- Van Zyl, Johan:
- Wyngaard, Bettina: Mark Behr: die Judas, sy dertig silwerstukke en die Goldies-verraad
Artikels deur Mark Behr beskikbaar op die internet:
Die opsteller vra om verskoning dat van die skakels nie tans kan oopmaak nie, maar Media24 se koerantargief is op die oomblik nie toeganklik nie.
Bron:
- Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum
![]()
• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.
The post Mark Behr (1963–2015) appeared first on LitNet.
Foto: Antonia Steyn
